ปัจจุบัน บรรจุภัณฑ์พลาสติกได้เข้ามามีบทบาทสำคัญในธุรกิจสินค้าอาหาร โดยเฉพาะอย่างยิ่งบรรจุภัณฑ์อาหารส่งออก ทั้งนี้เพื่อป้องกันอาหารเสื่อมสภาพ การสูญเสียคุณค่าทางอาหาร ตลอดจนเพื่อความสวยงาม และความสะดวกในการขนส่ง ผู้ประกอบการผลิตสินค้าอาหารเพื่อการส่งออก ตลอดจนโรงงานผู้ผลิตบรรจุภัณฑ์ ควรคำนึงถึงการใช้และการผลิตบรรจุภัณฑ์พลาสติกให้มีคุณภาพให้ได้ตามมาตรฐาน โดยเฉพาะอย่างยิ่งให้มีคุณภาพได้ตามมาตรฐานของประเทศคู่ค้า เช่น สหภาพยุโรป ซึ่งประเทศไทยได้ส่งสินค้าอาหารไปจำหน่ายมูลค่าหลายหมื่นล้านบาทต่อปี

สหภาพยุโรปได้ออกระเบียบเกี่ยวกับวัสดุและบรรจุภัณฑ์พลาสติกที่สัมผัสอาหารใน Directive 2002/72/EC relating to plastic materials and articles intended to come into contact with foodstuffs “ กำหนดให้วัสดุบรรจุภัณฑ์และสารที่สัมผัสกับอาหารทั้งโดยตรงและ โดยอ้อม ไม่ถ่ายเทสารในวัสดุบรรจุภัณฑ์นั้นเข้าสู่อาหารในระดับที่ก่อให้เกิดอันตรายต่อผู้บริโภค หรือก่อให้เกิดการเปลี่ยนแปลงอย่างมากในองค์ประกอบของอาหาร หรือไม่ทำให้ลักษณะทางกายภาพประเภท รูป รส กลิ่น สี เกิดการเปลี่ยนแปลง” ซึ่งในระเบียบนี้ ประกาศห้ามใช้สาร azodicarbonamide ในการผลิตอย่างเด็ดขาด เนื่องจากมีผลทำให้ก่อให้เกิดโรคมะเร็งในผู้บริโภค และได้กำหนดกลุ่มสารที่อนุญาตให้ใช้ได้ กลุ่มสารที่อนุญาตให้ใช้ได้ในระยะเวลาหนึ่งและต้องเลิกใช้ ซึ่งจะมีการประกาศอนุญาตการใช้ชนิดใหม่ ๆ โดยระบุการใช้ที่ชัดเจน ทั้งนี้ ทางสหภาพยุโรปได้มีการแก้ไขกฎระเบียบดังกล่าวล่าสุดครั้งที่ 4 ได้มีการบังคับใช้กฎดังกล่าว ตั้งแต่วันที่ 31 มีนาคม 2007 เป็นต้นไป หากสนใจรายละเอียดเพิ่มเติม สามารถติดตามได้จากเวบไซต์ของทางสหภาพ ยุโรป (EUROPA) หรือติดตามจาก www.thaieurope.net

พลาสติกที่สัมผัสอาหาร ในที่นี้ครอบคลุมถึง พลาสติกชั้นเดียว, พลาสติกชนิดหลาย ชั้น (plastic multi-layer material and articles) และพลาสติกที่มีลักษณะเป็นชั้นหรือใช้เคลือบประกอบกับฝาปะเก็น (coating, forming gasket in lids) ซึ่งในกระบวนการผลิตพลาสติกมีการใช้สารตั้งต้น (starting substance, monomer) เช่น ไวนิลคลอไรด์โมโนเมอร์, 1 ,3- butadiene และมีการเติมสารเติมแต่งเพื่อให้พลาสติกมีคุณสมบัติตามต้องการ เช่น สาร phthalate, plasticizer สารเหล่านี้มีมวลโมเลกุลน้อย สามารถเคลื่อนย้ายจากบรรจุภัณฑ์พลาสติกลงสู่อาหารได้ ก่อให้เกิดอันตรายต่อสุขภาพของผู้บริโภค

จากระเบียบดังกล่าว ได้กำหนดปริมาณและวิธีการทดสอบการเคลื่อนย้ายของ ของสารที่เป็นส่วนประกอบในพลาสติกลงสู่อาหาร (Migration Test) ทั้งนี้ได้กำหนดปริมาณการแพร่กระจายโดยรวม หรือ ค่า Overall Migration Limited (OML) ดังตารางที่ 1 และกำหนดปริมาณการเคลื่อนย้ายสารจำเพาะ (Specific Migration Limited; SML) สำหรับสารแต่ละชนิด ซึ่งได้กำหนดค่า SML แตกต่างกันไป สามารถตรวจสอบข้อมูลได้จาก Directive 2002/72/EC, Annex II-V

ตารางที่1 สรุปค่า Overall migration limit ในบรรจุภัณฑ์พลาสติก

น้อยกว่า 0.5 ลิตร หรือ เกิน 10 ลิตร

แผ่นหรือฟิล์มพลาสติก หรือวัสดุที่ไม่สามารถบรรจุได้ และไม่สามารถหาความสัมพันธ์ระหว่างพื้นผิวกับอาหารสัมผัสได้

การทดสอบบรรจุภัณฑ์พลาสติกเพื่อความปลอดภัย ตามระเบียบของสหภาพยุโรป

การทดสอบการเคลื่อนย้ายสาร ( Migration Test)

สำหรับการทดสอบการเคลื่อนย้ายสารนี้ โรงงานผู้ผลิตบรรจุภัณฑ์พลาสติกที่ใช้ในการบรรจุอาหาร จำเป็นต้องมีการตรวจสอบค่า Overall Migration โดยบรรจุภัณฑ์พลาสติกสำหรับอาหาร ต้องมีค่า OML ไม่เกิน 60 mg/kg ดังตารางที่ 1 ส่วนการทดสอบเพื่อหาค่า SML ของสารต่างๆ ขึ้นอยู่กับประเทศคู่ค้าที่นำสินค้าไปจำหน่าย อาจมีการร้องขอให้ตรวจสอบปริมาณสารดังกล่าวในบรรจุภัณฑ์

การทดสอบการเคลื่อนย้ายสารจากบรรจุภัณฑ์พลาสติก อันดับแรก ต้องเลือกสารละลายตัวแทนอาหาร (Food stimulant) ให้เหมาะสมตามคุณสมบัติของอาหารที่บรรจุ ซึ่งมี 4 ชนิด ได้แก่

• Simulant A – Distilled water สำหรับอาหารที่มีความเป็น pH มากกว่า 4.5
• Simulant B – 3% Acetic acid สำหรับอาหารที่มีความเป็น pH น้อยกว่าหรือเท่ากับ 4.5
• Simulant C – 10% Ethanol สำหรับอาหารที่มีแอลกอฮอล์
• Simulant D – Olive oil สำหรับอาหารมีไขมัน น้ำมัน เป็นองค์ประกอบ

เช่น อาหารที่เราต้องการบรรจุจำพวกซอส จะใช้ Simulant A และ B⁵ แต่หากเป็นจำพวกมายองเนส สลัดครีม ซึ่งมีไขมันเป็นองค์ประกอบด้วย ก็ต้องเลือก Simulant A, B และ D⁵ เป็นต้น

เมื่อเลือกชนิดของ Simulant ได้แล้วจึงนำไปทดสอบภายใต้ที่อุณหภูมิและเวลาที่เหมาะสม ทั้งนี้ ขึ้นอยู่กับลักษณะการใช้บรรจุภัณฑ์พลาสติกนั้น โดยนำตัวอย่างบรรจุภัณฑ์พลาสติกไปแช่ใน stimulant ที่เลือกไว้ สำหรับบรรจุภัณฑ์อาหารที่ไม่ได้ระบุอุณหภูมิการใช้เป็นพิเศษ การทดสอบโดยใช้ Simulant A, B หรือ C จะใช้อุณหภูมิ 100 องศาเซลเซียส นาน 4 ชั่วโมง แต่หากใช้บรรจุอาหารที่เป็นพวกไขมัน ซึ่งใช้ stimulant D เป็นตัวแทนอาหาร จะทดสอบภายใต้อุณหภูมิ 175 องศาเซลเซียส นาน 2 ชั่วโมง เป็นต้น

สารละลายที่ได้จะถูกนำไปหาปริมาณ Overall Migration โดยการระเหยเอา Simulant ออก แล้วชั่งน้ำหนักของสารที่คงเหลืออยู่ แล้วนำไปคำนวณเป็นค่า ในหน่วย mg ของสาร/kg ของอาหารหรือ Simulant

สำหรับการหาปริมาณ Specific Migration Simulant ที่ถูกทดสอบกับตัวอย่างจะถูกนำไปวิเคราะห์หาปริมาณตามวิธีที่เหมาะสมกับสารแต่ละชนิด จากตารางที่ 2 แสดงค่า Specific migration limited ของสารที่เลือกมา 8 ชนิด ซึ่งมักพบใช้ในการผลิตบรรจุภัณฑ์พลาสติก (Silva A. Sanches et.al., 2006)

ตารางที่2 Specific Migration Limited ของตัวแทนสารที่ใช้ในการผลิตบรรจุภัณฑ์พลาสติก¹

เครื่องมือที่ใช้ในการตรวจวิเคราะห์ ได้แก่

• เครื่องระเหยสุญญากาศ สำหรับใช้ในการหาค่า Overall migration
• เครื่องแก็สโครมาโตกราฟ (Gas Chromatograph; GC)
• เครื่องแก๊สโครมาโตกราฟ-เฮดสเปซ (Gas Chromatograph-Headspace; GC-Headspace)
• เครื่องแก๊สโครมาโตกราฟ-แมสสเปกโตรมิเตอร์ (GC-MS)
• เครื่อง High Performance Liquid Chromatography-UV detector (HPLC-UV)
• เครื่อง High Performance Liquid Chromatography-Mass spectrometer (HPLC-APCI)

Reference:

1. A. Sanches Silva, R. Send?n Garc?a, I. Cooper, R. Franz & P. Paseiro Losada (2006) Compilation of analytical methods and guidelines for the determination of selected model migrants from plastic packaging. Trends in Food Science & Technology, 17, 535-546
2. Commission Directive 2002/72/EC relating to plastic materials and articles intended to come into contact with foodstuffs.
3. Council Directive 82/711/EEC laying down the basic rules necessary for testing migration of the constituents of plastic materials and articles intended to come into contact with foodstuffs.
4. Council Directive 85/572/EEC laying down the list of simulants to be used for testing migration of constituents of plastic materials and articles intended to come into contact with foodstuffs
5. EN13130-1 Materials and articles in contact with foodstuffs-Plastics substances subject to limitation- Part1: Guide to test method for the specific migration and food simulants and determination of substances in plastics and the selection of conditions of exposure to food stimulant
6. เอกสารประกอบคำบรรยาย “ การให้บริการทดสอบวัสดุที่ใช้สัมผัสอาหาร” at http://www.dss.go.th
7. “ เรียนรู้เรื่องกฎระเบียบของภาชนะบรรจุอาหาร เพื่อสู่เวทีการค้าโลก” http://www.fostat.org.article.php
8. http://ec.europa.eu/food/food/chemicalsafety/foodcontact/legisl_list_en.php
9. http://www.acfs.go.th/km/food_contact_mat_eu.php
10. http://news.thaieurope.net/
11. http://crl-fcm.jr c.it